Balansherstel en de economie

Dit bericht werd opgesteld samen met Jan-Hein Chrisstoffels

De economie ondervindt momenteel de effecten van het klappen van een mondiale activazeepbel. Wereldwijd – en dus ook in Nederland – heeft dit geleid tot vraaguitval en verzwakte balansen bij financiële instellingen, bedrijven, en huishoudens. Het CBS laat zien dat alleen al de Nederlandse huishoudens in de eerste drie kwartalen van vorig jaar 173 miljard euro aan financieel vermogen kwijt zijn geraakt. Ook bedrijfsbalansen hebben flinke klappen gekregen. Een zwakke balans beperkt in de huidige, onzekere omgeving het private investerings- en consumptievermogen. Het versterken van financiële buffers en wegwerken van schulden krijgt in veel gevallen prioriteit boven het doen van investeringen en consumptieve uitgaven. Hierdoor wordt de toch al heftige initiële vraaguitval versterkt. Indien dit fenomeen zich breed voordoet zal een economie gedurende lange(re) tijd onder de potentiële groei blijven presteren. Voor de eerstkomende jaren kan – door achterwege blijven van stevig vraagherstel – de potentiële groei zélf lager komen te liggen. Aanwezige productiecapaciteit veroudert en is niet meer van deze tijd, in bepaalde sectoren kan sprake zijn van structurele overcapaciteit, werkervaring verschraalt en arbeid moet worden omgeschoold. In de economische literatuur wordt een dergelijk proces na het knappen van financiële zeepbellen beschreven door economen als Minsky, Fischer, Krugman en Koo.

Ook in de Nederlandse economie zien wij momenteel balansherstel optreden. Zeker vier kanalen zijn de afgelopen periode in beeld gekomen:

1. Bankwezen. Banken brengen hun balansomvang terug omdat de waarde van hun bezittingen sterk is teruggelopen. Dit heeft mede gezorgd voor scherpere eisen voor kredietverlening door de banken. De balansproblemen in het bankwezen worden mogelijkerwijs nog vergroot wanneer in de nabije toekomst op nu nog gezonde bedrijfs- en hypothecaire leningen moet worden afgeschreven.
2. (Ondernemings)pensioenfondsen. De dekkingsgraad van de pensioenfondsen is gedaald. Enerzijds ligt de oorzaak in de sterk gedaalde waarde van aandelen en andere beleggingen van pensioenfondsen, anderzijds speelt de lagere rente hier een rol. Bij de ondernemingspensioenfondsen geldt dat bedrijven (als sponsor) bijstorten om de dekkingsgraad van hun pensioenfondsen aan te vullen. Zo stortten Shell en ING onlangs respectievelijk 3,5 en 1 miljard euro in hun pensioenfondsen. Bij verschillende pensioenfondsen vindt daarnaast een inhaalslag plaats door premies tijdelijk – boven lastendekkend niveau – te verhogen. Ook blijft indexering achterwege. De Nederlandsche Bank verwacht dat ten gevolge van de herstelplannen bij pensioenfondsen de economie in Nederland tussen 2009-2013 0,75% BBP aan groeivermogen verliest.
3. Bedrijfsleven. Grotere Nederlandse bedrijven kunnen nog via de kapitaalmarkt aan extra eigen vermogen komen. Recente voorbeelden zijn Heijmans, TomTom, Wolters Kluwer en Reed Elsevier. Opvallend is echter dat het ophalen van vers kapitaal in veel gevallen bedoeld lijkt om de balans te herstellen via het vergroten van het aandeel eigen vermogen. Eerst de balans herstellen, pas dan denken aan nieuwe investeringen dus.
4. Huishoudens. De consumptie daalt en er wordt meer gespaard. Dit wordt veroorzaakt door groeiende onzekerheid over de economische ontwikkeling: huizenprijzen staan onder druk, pensioenen zijn geërodeerd, aandelen(regelingen) en beleggingsproducten zijn minder waard geworden. Verder ziet de burger mogelijk nog het risico van toekomstige belastingstijging of anderszins lastenstijgingen die verband houden met de oplopende staatsschuld. Al met al betekent dit voor huishoudens een onzekere financiële toekomst. Dit maakt dan ook dat zij over gaan tot het herstellen van hun financiële buffers of in sommige gevallen tot het herstellen van hun balansen via afbetaling van schuldverplichtingen. Huishoudens kunnen hun vermogenspositie versterken door meer te gaan werken, maar in het huidige economische klimaat, waarin de werkloosheid naar verwachting nog sterk zal stijgen, is dat lastig.

Het resultaat van deze processen is vraaguitval via 1. dalende consumptie/ toenemende besparingen, en 2. dalende investeringen. Dit proces wordt nog versterkt doordat balansherstel bij de banken heeft geleid tot aanscherping van de kredietvoorwaarden. De kredietverstrekking loopt terug en gezonde bedrijven die willen investeren worden hierin beperkt. De mogelijkheid voor overheden om te compenseren voor wegvallende investeringen en consumptie door balansherstel zijn beperkt. Ook overheden lopen tegen de grenzen van hun financiële mogelijkheden aan. Via (Europees) monetair en (nationaal en internationaal) budgetair beleid is in het afgelopen jaar reeds zeer flink gestimuleerd. In de komende jaren zal ook de overheidsbalans hersteld moeten worden. Het opveren vanuit de huidige economische crisis zal daarom voornamelijk moeten verlopen langs de weg van aantrekkende private investeringen en consumptieve bestedingen. Zoals hierboven beschreven zijn de kanalen waarlangs het herstel zou moeten plaatsvinden – bank en pensioenwezen, bedrijfsleven en huishoudens - gedeeltelijk verstopt geraakt doordat balansherstel plaatsvindt. We weten niet hoe lang, en in welke hevigheid, dit proces zal aanhouden.Wel is zeker dat, zolang het proces van balansherstel voortduurt, het herstel van de (Nederlandse) economie op de handrem staat. Dit betekent voor het overheidsbeleid dat rekening moet worden gehouden met de mogelijkheid van een langere periode van minder economische groei.